स्थित्यंतर / राही भिडे
दिवाळीच्या सणाचा माहोल आहे. आनंद ओसंडून वाहतो आहे. पण दुसरीकडे काळवंडून आलेले दिसते.शेतकऱ्यांना अतिवृष्टीमुळे चूल कशी पेटवावी याची चिंता आहे. दिवाळी काही लोकांच्या जीवनात आनंदाचे क्षण घेऊन येत असताना दुसरीकडे भारताचे भवितव्य ज्यांच्या हाती आहे, ते युवक काळोखाच्या वाटेवरून चालले आहेत. प्रकाश पर्वातील हे अंधारयुग नष्ट करण्याची गरज आहे.
शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांवरून महाराष्ट्राची देशात वेगळी ओळख असताना आता युवकांच्या आत्महत्यांचा कलंक महाराष्ट्राच्या माथी लागला आहे. ‘नॅशनल क्राइम रेकॉर्ड्स ब्यूरो’ (एनसीआरबी) ने नुकत्याच प्रसिद्ध केलेल्या अहवालानुसार, भारतातील विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्या चिंताजनक पातळीवर पोहोचल्या आहेत. देशातील एकूण आत्महत्यांपैकी विद्यार्थ्यांचे प्रमाण ७.६ टक्के आहे. पुण्यात राष्ट्रीय अकादमी (एनडीए)तील एका विद्यार्थ्याने आत्महत्या केली. त्यावरून विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्यांचा विषय पुन्हा एकदा ऐरणीवर आला आहे. भारतात दरवर्षी अंदाजे १३ हजार विद्यार्थी आत्महत्या करतात. विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्यांमागील मुख्य कारणे शैक्षणिक आणि सामाजिक ताणतणाव, तसेच महाविद्यालये आणि संस्थांकडून मिळणारा पाठिंबा आणि जागरूकतेचा अभाव ही आहेत. मुलांना अपयश, निराशा किंवा अनिश्चिततेला कसे तोंड द्यायचे हे शिकवले जात नाही. ते फक्त परीक्षेसाठी तयार असतात, जीवनासाठी नाही. मानसिक आरोग्य शिक्षण शाळांमध्ये नियमितपणे दिले पाहिजे. मुलांसाठी असे वातावरण तयार केले पाहिजे, की ते तिथे मोकळेपणाने बोलू शकतील आणि त्यांचे लक्षपूर्वक ऐकले जाऊ शकेल. शिक्षकांना केवळ शिकवण्याचेच नाही तर ऐकण्याचेही शिकवले पाहिजे. विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक क्षेत्राबाहेर सामाजिक दबावांचा सामना करावा लागतो. सरकारने संसदेत मान्य केले, की असंख्य शैक्षणिक सुधारणा आणि नवीन मानसिक आरोग्य उपक्रम असूनही अति शैक्षणिक दबाव मुलांवर आणि तरुणांवर नकारात्मक परिणाम करत आहे. सरकार या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी विविध पावले उचलत आहे. त्यात विद्यार्थी, शिक्षक आणि पालकांना मानसिक समर्थन देण्यासाठी अनेक कार्यक्रम सुरू करणे समाविष्ट आहे. अत्यंत तीव्र स्पर्धा, कठोर ग्रेडिंग सिस्टम आणि मानसिक आरोग्य सेवांचा अभाव ही विद्यार्थी आत्महत्यांमागची महत्त्वाची कारणे आहेत. भारताच्या शिक्षण व्यवस्थेत एक अव्यक्त अस्वस्थता आणि अविश्वास हळूहळू पसरत आहे. महाविद्यालयीन समुपदेशकांना वेळेवर मदतीची गरज असलेल्या विद्यार्थ्यांना ओळखण्याचे प्रशिक्षण दिले पाहिजे. त्यांना आत्महत्येचे धोके आणि जोखीम समजून घेण्यासाठी आणि योग्य समुपदेशन देण्यासाठी संपूर्ण प्रशिक्षण मिळाले पाहिजे. तरुणांनी जीवनाचा हार मानू नये असे वाटत असेल, तर त्यांना महाविद्यालये आणि विद्यापीठांनी भावनिक लवचिकता, ताण व्यवस्थापन आणि आत्महत्या प्रतिबंध शिकवणे आवश्यक आहे. विद्यार्थ्यांना आणि शिक्षकांना वेळेवर इतरांचे दुःख कसे ओळखावे हे शिकवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. याला ‘गेटकीपर प्रशिक्षण’ म्हणतात.
भारतातील महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांमधील आत्महत्या दरांवर २०१९ मध्ये एक अभ्यास करण्यात आला. हा अभ्यास ऑस्ट्रेलियातील मेलबर्न विद्यापीठ, भारताची राष्ट्रीय मानसिक आरोग्य आणि न्यूरोसायन्सेस संस्था आणि अनेक भारतीय वैद्यकीय महाविद्यालयांनी संयुक्तपणे केला. मानसिक आरोग्य समस्या विद्यार्थ्यांवर किती प्रमाणात परिणाम करत आहेत आणि त्यांना आत्महत्येसारखे धोकादायक पाऊल उचलण्यास प्रवृत्त का करत आहेत, हे समजून घेणे हा या अभ्यासाचा उद्देश होता. या अभ्यासासाठी भारतातील नऊ राज्यांमधील ३० विद्यापीठांमधील साडेआठ हजारांहून अधिक विद्यार्थ्यांमध्ये एक सर्वेक्षण करण्यात आले. त्यात असे आढळून आले, की १२ टक्क्यांहून अधिक विद्यार्थ्यांनी आत्महत्येचे विचार केले होते. ६.७ टक्के विद्यार्थ्यांनी त्यांच्या आयुष्यात कधीतरी आत्महत्येचा प्रयत्न केला होता. या वाढत्या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये मानसिक आरोग्य समर्थन आणि हस्तक्षेप त्वरित लागू केले पाहिजेत, असे या अभ्यासात सुचवण्यात आले आहे. भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने या परिस्थितीचे वर्णन ‘आत्महत्या महामारी’ असे केले. मार्चमध्ये, त्यांनी १० सदस्यीय राष्ट्रीय कार्यदल स्थापन केले. हे कार्यदल सध्या विविध तपास, सल्लामसलत आणि संस्थात्मक पुनरावलोकनांमध्ये गुंतलेले आहे. त्याचे ध्येय एक व्यापक धोरणात्मक चौकट विकसित करणे आहे. अनेक भारतीय तरुणांना त्यांच्या करिअरमध्ये कोणत्याही परिस्थितीत यशस्वी होण्यासाठी दबाव आणला जातो. हे दुर्दैवी आहे, की कधीकधी एखाद्या विद्यार्थ्याला केवळ एकाच दिवसाच्या स्पर्धा परीक्षेच्या आधारे जगण्यास लायक आहे, की नाही, हे ठरवले जाते. या दबावामुळे आत्महत्या देखील होऊ शकते. आपल्याला विद्यार्थ्यांसाठी अशी आधार प्रणाली आणि आधार प्रणाली निर्माण करण्याची आवश्यकता आहे. अशा परिस्थितीत त्यांना आधार देण्यासाठी आणि त्यांचे संरक्षण करण्यासाठी व्यवस्था निर्माण करायला हवी. विद्यार्थ्यांसाठी आपल्याला एक संरक्षक कवच तयार करायला हवे. “यापैकी बहुतेक विद्यार्थ्यांना योग्य पाठिंबा मिळत नाही आणि ते एकटेच अभ्यास करत राहतात. विद्यार्थ्यांच्या गरजांनुसार तयार केलेल्या मानसिक आरोग्य सेवांचा विस्तार आपल्याला तातडीने करण्याची गरज आहे. यशाची संकुचित व्याख्या, लिंगभेद, हिंसाचार आणि मर्यादित नोकरीच्या संधी या सर्व गोष्टी विद्यार्थ्यांमध्ये मानसिक ताण आणि समस्या निर्माण करतात.
देशात विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्या वाढत आहे. ‘राष्ट्रीय गुन्हे नोंद ब्यूरो’ च्या ताज्या आकडेवारीवरून असे दिसून येते, की २०२३ मध्ये विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्यांची संख्या १३,८९२ होती, जी २०१३ च्या तुलनेत जवळजवळ ६५ टक्के वाढली आहे आणि २०१९ च्या तुलनेत ३४ टक्के वाढ झाली आहे. एकूण आत्महत्यांच्या आकडेवारीवर नजर टाकल्यास, २०१३ मध्ये एकूण १.३५ लाख लोकांनी आत्महत्या केल्या, तर २०२३ मध्ये हा आकडा १.७१ लाख झाला. त्यात २७ टक्के वाढ झाली. २०२३ मध्ये विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्या एकूण आत्महत्यांपैकी ८.१ टक्के होत्या, तज्ज्ञांचा असा विश्वास आहे, की वाढता शैक्षणिक दबाव, बेरोजगारी, मानसिक आरोग्य समस्या आणि कौटुंबिक तणाव ही या वाढीची मुख्य कारणे आहेत. मानसशास्त्रज्ञ म्हणतात, की आजच्या काळात विद्यार्थ्यांवरील स्पर्धा आणि ‘सोशल मीडिया’च्या दबावामुळे मानसिक आरोग्य समस्या वेगाने वाढत आहेत. अनेक प्रकरणांमध्ये, विद्यार्थी त्यांच्या समस्या व्यक्त करू शकत नाहीत. त्यामुळे परिस्थिती आणखी बिकट होते. विद्यार्थी आणि युवकांसाठी वेळेवर मानसिक आरोग्य सहाय्य, समुपदेशन आणि शैक्षणिक संस्थांमध्ये समुपदेशन सुविधांचा विस्तार करणे आवश्यक आहे, असे तज्ज्ञांचे मत आहे. शिवाय, कुटुंब आणि समाजानेदेखील संवेदनशील असले पाहिजे आणि मुलांच्या आणि युवकांच्या मानसिक आरोग्याकडे लक्ष दिले पाहिजे. प्रत्येक स्तरावर एक ठोस धोरण आणि सहाय्यक वातावरण आवश्यक आहे. २०२३ मध्ये देशात विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्यांचे प्रमाण ३४ टक्क्यांनी वाढले आहे. २०२३ मध्ये, भारतात अपघाताने मृत्युमुखी पडलेल्या प्रत्येक १०० लोकांपैकी ३८.६ जणांचा मृत्यू आत्महत्याने झाला. तथापि, २०२२ नंतर सलग दुसऱ्या वर्षी ही संख्या कमी झाली आहे. २०२० मध्ये कोविड-१९ साथीचा कालावधी वगळताना ,गेल्या १४ वर्षांतील आत्महत्यसर्वाधिक आहे. गेल्या दशकात विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्यांच्या संख्येत अंदाजे ६५ टक्क्यांनी वाढ झाली आहे. २०१३ मध्ये ८,४२३ आत्महत्यांवरून २०२३ मध्ये ही संख्या १३,८९२ झाली. गेल्या दशकात आत्महत्यांमुळे झालेल्या एकूण मृत्यूंपेक्षा ही वाढ जास्त आहे. विद्यार्थी आत्महत्यांमध्ये महाराष्ट्र देशात १४.७ टक्के आघाडीवर आहे, तर मध्य प्रदेश १०.५ टक्के दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. विद्यार्थ्यांमध्ये वाढत्या आत्महत्येच्या प्रवृत्तीची मुख्य कारणे म्हणून परीक्षेत अपयश, कौटुंबिक समस्या आणि आजारपण हे सांगितले गेले आहे. एका अहवालानुसार, २०२४ मध्ये राजस्थानमधील कोटा येथे कोचिंग विद्यार्थ्यांनी आत्महत्या केल्याच्या १७ घटना नोंदवल्या गेल्या, तर २०२३ मध्ये अशा २६ घटना घडल्या. ४ मे २०२५ पर्यंत, कोटा येथे १४ विद्यार्थ्यांनी आत्महत्या केल्या. व्यवसायानुसार, २०२३ मध्ये एकूण आत्महत्यांच्या मृत्यूंपैकी २७.५ टक्के रोजंदारीवर काम करणाऱ्यांचे होते.
000
